ΑΝΤΙΓΟΝΗ, «ἡ τυραννὶς πολλά τ᾽ ἄλλ᾽ εὐδαιμονεῖ κἄξεστιν αὐτῇ δρᾶν λέγειν θ᾽ ἃ βούλεται»

   
Ο ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Αντιγόνη:
«…ἡ τυραννὶς πολλά τ᾽ ἄλλ᾽ εὐδαιμονεῖ
κἄξεστιν αὐτῇ δρᾶν λέγειν θ᾽ ἃ βούλεται.»
                                                             (στίχοι 506-507)
   (Οι τύραννοι κι άλλα πολλά καλά έχουν,
   και μπορούν να κάνουν και να λένε ό,τι θέλουν.)


    Η Αντιγόνη μιλώντας με παρρησία και απευθυνόμενη στον Κρέοντα, αλλά και τους Θηβαίους που την ακούν, εκφράζει την αποδοκιμασία της για το τυραννικό πολίτευμα και τον Κρέοντα ειδικότερα. Χαρακτηρίζει ευθέως τον νεόκοπο βασιλιά δηλαδή τύραννο, αλλά παράλληλα προκαλεί και ελέγχει τον χορό για την ατολμία του, που δε μιλάει φοβούμενος την οργή του Κρέοντα. Ο τύραννος μπορεί να αυθαιρετεί, να λέει και να κάνει ό,τι θέλει, να παραβιάζει τους κοινούς νόμους και κανόνες, να καταπιέζει τον λαό του, ν’ ασκεί βία απρόκλητα και μεθοδευμένα προκειμένου να διατηρηθεί στην εξουσία. Ο απολυταρχικός και δυναστικός χαρακτήρας του τυράννου τον καθιστά μισητό στο λαό του γιατί η εξουσία του είναι αυταρχική, συγκεντρωτική, απεριόριστη και αντιβαίνει στο λαϊκό αίσθημα, που εκφράζει την ανάγκη για κοινωνική δικαιοσύνη και ελευθερία. Δεν υφίσταται δηλαδή στην τυραννία ο διαχωρισμός της εκτελεστικής από τη βουλευτική και δικαστική εξουσία, όπως συμβαίνει στη δημοκρατία, οπότε ο τύραννος γίνεται απόλυτος άρχων, αλαζών δυνάστης και απροσπέλαστος κριτής των πάντων, είτε αυτά είναι εγκόσμια και υπερκόσμια, ανθρώπινα και θεία, εφήμερα και διαχρονικά.. Ο Κρέων εν προκειμένω ερμηνεύει τα ιερά θέσμια της ταφής των νεκρών κατά το δοκούν, προτάσσοντας το χρέος της τήρησης των νόμων της πόλης και την τυφλή υποταγή των υπηκόων του στη δική του εξουσία.

   


    Η Αντιγόνη εδώ, παρότι γυναίκα και ενώ είναι σε δυσχερή θέση, εκφράζει πολιτικές κρίσεις και καταφέρεται εναντίον ενός καθεστώτος, ό,τι δηλαδή δεν τολμούν να κάνουν οι άνδρες του χορού που ας μην ξεχνούμε πριν έλεγαν στον Κρέοντα : « Ό,τι σ’ αρέσει, Κρέοντα, να κάνεις, γι’ αυτόν που πειθαρχεί στην πόλη. Είναι δικαίωμά σου να κάνεις χρήση νόμου, όπου θές, για πεθαμένους, ακόμη και για μας τους ζωντανούς» ( Α΄ επεισόδιο στίχοι 211-214 ). Αυτό και μόνο το γεγονός την ξεχωρίζει από το πλήθος, την αναδεικνύει σε ηρωίδα και την καθιστά διαχρονικό πρότυπο αρετής, πίστης και αφοσίωσης σε υψηλά ιδανικά και αξίες. Η συμπεριφορά της Αντιγόνης έχει δωρικά στοιχεία, ανδροπρεπή και βεβαίως σπάνια, όχι μόνο για τις γυναίκες της Θήβας αλλά και της Αθήνας, στο κοινό της οποίας έμμεσα απευθύνεται ο Σοφοκλής. Η Αντιγόνη ενσαρκώνει έτσι το ιδανικό της δημοκρατίας με τον δυναμισμό και τον φιλελευθερισμό της, σε αντιδιαστολή με τον Κρέοντα που ενσαρκώνει την τυραννία, όχι τόσο ως πολίτευμα, γιατί υπήρξαν και σοφοί και λαοφιλείς τύραννοι (Πολυκράτης, Περίανδρος), όσο ως συμπεριφορά. Πάντως οι Αθηναίοι ακούγοντας την Αντιγόνη στο θέατρο θα αισθάνονταν ιδιαίτερη ικανοποίηση και τιμή γιατί ο Σοφοκλής φανερά εξυμνεί τη δημοκρατία αποδοκιμάζοντας την τυραννία. Εδώ εντοπίζεται εξάλλου και ο διδακτικός χαρακτήρας του δράματος, που πέραν της ¨κάθαρσης¨ που επιφέρει τελικά, υποχρεώνει τους θεατές με τον αποφθεγματικό λόγο να διαλογίζονται, να κρίνουν και να αξιολογούν, εκτός από το να συναισθάνονται ανθρώπινα πάθη και να συγκινούνται βέβαια.

    Εν κατακλείδι η αποφθεγματική αυτή διατύπωση του δράματος για τους τυράννους θα επιβεβαιωθεί ιστορικά και διαχρονικά, αφού θα γίνει και εγχειρίδιο πολιτικής φιλοσοφίας του απολυταρχισμού στο Μεσαίωνα και το έργο του Νικολό Μακιαβέλι ¨Ο Ηγεμών¨, θα κυριαρχήσει ως δεσποτισμός με δυναστείες, πεφωτισμένες ή μη, όπως οι Βουρβόνοι (¨Μετά από μένα το χάος¨ Λουδοβίκος ΙΕ΄) και οι Αψβούργοι στη δυτική Ευρώπη ή άλλες ¨ελέω θεου¨ μοναρχίες στον κόσμο. Ιδεώδη έκφραση όμως για τη συνήθη πρακτική λογοκρισίας και ωμής βίας με βασανιστήρια, φυλακίσεις, εξορίες και εκτελέσεις θα βρει κατά τον εικοστό αιώνα στον σταλινισμό, τον ναζισμό και τον φασισμό, αλλά και τους απανταχού δικτάτορες, εκλεγμένους και μη.