Φράσεις που δεν ειπώθηκαν ή κακώς αποδόθηκαν σε πρόσωπα της ιστορίας.

                                                                                       Παπατσίρος Απόστολος

                                                                                                          Φιλόλογος
VERBA …MANENT
Φράσεις που δεν ειπώθηκαν ή κακώς αποδόθηκαν σε πρόσωπα της ιστορίας.

    Τα λόγια μένουν! Παραφράζοντας το γνωστό λατινικό ρητό Verba volant, scripta manent (τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν) αξίζει να αναφερθεί κανείς σε ορισμένες ιστορικές πλάνες που συνηθίσαμε να ακούμε από καθηγητές μας ή να διαβάζουμε και στα σχολικά μας εγχειρίδια. Τα παραδείγματα αφθονούν. Έχουμε και λέμε:

   Πώς θα νιώθατε ακούγοντας ότι αυτό το περίφημο «νους υγιής εν σώματι υγιεί», που μας λέγανε απ’ το Δημοτικό ακόμα οι δάσκαλοι, ως απαύγασμα αρχαίας ελληνικής σοφίας, για την αρμονία σωματικής άσκησης και πνευματικής δύναμης, δεν είναι ελληνικό; Κι όμως δεν είναι. Για να είμαστε δίκαιοι λοιπόν απέναντι στην ιστορία, αλλά και τους Λατίνους, το εν λόγω απόφθεγμα το δανειστήκαμε από τον σατιρικό Λατίνο ποιητή Ιούνιο Ιουβενάλη (Decimus Junius Juvenalis 60–127 μ.Χ.), «…mens sana in corpore sano» έγραφε συγκεκριμένα στις «Σάτιρές» του. Το δανειστήκαμε και ύστερα το οικειοποιηθήκαμε.

   ¨Η δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία¨. Απόσπασμα που αποδίδεται στον αρχαίο ρήτορα Ισοκράτη, μόνο που ποτέ δεν τα είπε ούτε τα έγραψε έτσι. Το κείμενο είναι αυθαίρετη ερμηνεία και προσθήκη σε λόγο του Ισοκράτη και έγινε για λόγους κομματικής μικροπολιτικής από άγνωστους παραχαράκτες. Κυκλοφορεί ευρέως σε διάφορα ιστολόγια ως moto... Για την ιστορία το πλήρες κείμενο έχει ως εξής:  οἱ γὰρ κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες  (ενν. Σόλωνα και Κλεισθένη) κατεστήσαντο πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ᾽ ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας, ὥσθ᾽ ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ᾽ ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν... Μετάφραση: Εκείνοι λοιπόν που διοικούσαν τότε την πόλη (Σόλων και Κλεισθένης) δεν εγκαθίδρυσαν πολίτευμα που είχε ονομασία προσιτή σε όλους και πολύ ωραία, αλλά όμως κατά την εφαρμογή του δεν φαινόταν τέτοιου είδους σε όσους το ζούσαν, ούτε πολίτευμα που εκπαίδευε τους πολίτες με τρόπο που να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την ελευθεροστομία και ευτυχία τη δυνατότητα να κάνει κάποιος τούτα· ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ 119. – Ἀρεοπαγιτικὸς §§ 20  (Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας μετ. Σ. Παπαιωάννου).

 

   «Νενίκηκάς με Ναζωραίε» (με νίκησες Χριστέ). Φράση που λένε ότι είπε ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (361-363 μΧ), γνωστός και ως παραβάτης ή αποστάτης για την εκκλησία,  τη στιγμή που πέθαινε κι ενώ πολεμούσε τους Πέρσες στην Κτησιφώντα. Μόνο που είναι εντελώς απίθανο να συνέβη αυτό γιατί την εκδοχή αυτή δεν την αναφέρει κάποιος αυτόπτης ή αυτήκοος μάρτυρας, αλλά ο ορθόδοξος μοναχός Γεώργιος Κεδρηνός, που έζησε όμως επτά αιώνες μετά το γεγονός αυτό (11ος αι). Ο Ιουλιανός ήταν ειδωλολάτρης και οπαδός του Μίθρα και οι χριστιανοί απολογητές είχαν κάθε λόγο να τον χλευάζουν ή να τον συκοφαντούν, ακόμα και μετά θάνατον. Μάλιστα λένε ότι το δόρυ που τον βρήκε στα πλευρά, ενώ αυτός πολεμούσε έφιππος, το έριξε χέρι βυζαντινού (πρβ. Λιβάνιος "εν τοις ημετέροις ήν ο φονεύς"). Ο Ρωμαίος ιστορικός Αμμιανός Μαρκελλίνος, βιογράφος του Ιουλιανού και αυτόπτης μάρτυρας της σκηνής του θανάτου του, δεν αναφέρει τέτοια φράση και περιγράφει διαφορετικά τις τελευταίες στιγμές του Ιουλιανού: "Κι επειδή όλοι όσοι βρίσκονταν εκεί έκλαιγαν, αυτός διατηρώντας ακόμη τη μεγαλοσύνη του, τους μάλωσε λέγοντας ότι δεν ήταν σωστό να θρηνούν για έναν ηγεμόνα που θα ενωνόταν με τον ουρανό και τα άστρα. Τότε όλοι σιώπασαν και ο Ιουλιανός άρχισε μια πολύπλοκη συζήτηση με τους φιλοσόφους Μάξιμο και Πρίσκο για την ευγένεια της ψυχής. Ξαφνικά το τραύμα στο χτυπημένο του πλευρό άνοιξε πολύ, η πίεση του αίματος του έκοψε την ανάσα και, αφού ήπιε δροσερό νερό που το είχε ζητήσει, του έφυγε ήρεμα η ζωή, μέσα στην άγρια σκοτεινιά της νύχτας, στα 32 του χρόνια". (Αμμιανός Μαρκελλίνος, Ιστορία, XXV, 3, 22-23).

    Πάντως η φράση «Νενίκηκάς με Ναζωραίε» φαίνεται να είναι βγαλμένη από κόπια, αφού ανάλογη φράση φέρεται ότι είπε και ο Ιουστινιανός («Νενίκηκάς σε, Σολομών») -σύμφωνα με τους δικούς του απολογητές- όταν αντίκρυσε την Αγία Σοφία ολοκληρωμένη.

  
   

     «Κι όμως κινείται», μάθαμε ότι είπε ο Γαλιλαίος (1564-1642) ενώπιον των ιεροεξεταστών του το 1634, αν και μόλις λίγο πιο πριν είχε ομολογήσει γονυπετής «ότι η γη δεν κινείται» μετανοώντας για τις ¨αιρετικές¨ του απόψεις και αποκηρύσσοντας με την ίδια την υπογραφή του τη θεωρία του Κοπέρνικου για το ηλιοκεντρικό σύστημα. Το πιο πιθανό θα ήταν βέβαια, αν ξεστόμιζε τέτοια ¨ύβρι¨, να τον έβαζαν απευθείας στην πυρά και να είχε τη θλιβερή κατάληξη που είχε ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Τζιορντάνο Μπρούνο, o οποίος ¨δε μάσησε τα λόγια του¨…και δεν αναίρεσε τις απόψεις του, ούτε για την ηλιοκεντρική θεωρία, ούτε ότι το Σύμπαν είναι άπειρο ή ότι υπάρχουν κι άλλοι κόσμοι πολλαπλοί…και κάηκε στις 17 Φεβρουαρίου 1600. Αυτή η μυθοπλασία για τον Γαλιλαίο κανείς δεν κατάλαβε πότε γιατί επινοήθηκε και τι εξυπηρετούσε τελικά. Ποιον κολακεύει αυτή η μυθιστορία; Τον Γαλιλαίο; Την Επιστήμη; Την Παπική Εκκλησία; Κανέναν!

     

   
   «Το κράτος είμαι εγώ» (L' etat c'est moi). Η φράση αυτή αποδίδεται στον Λουδοβίκο ΙΔ΄ (1638-1715) μολονότι είναι βέβαιο ότι δεν την είπε (Β. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη & Σύγχρονη Γ΄, ΟΕΔΒ, σελ. 64) κι ας είχε ταυτιστεί τόσο πολύ με τη βασιλική εξουσία στη Γαλλία τον 17ο-18ο αιώνα και ήταν ο μακροβιότερος μονάρχης σε όλη την Ευρώπη. Οι Γάλλοι τον ονόμαζαν ¨βασιλιά Ήλιο¨ και στα χρόνια του χτίστηκε το περίφημο ανάκτορο των Βερσαλλιών.

         

    Από το ανάκτορο των Βερσαλλιών, η σύζυγος του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΣΤ΄, Μαρία Αντουανέτα, σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, είπε και την πολύ γνωστή φράση «αν δεν έχουν ψωμί ας φάνε παντεσπάνι», όταν πληροφορήθηκε ότι ο λαός εξεγέρθηκε γιατί δεν είχε ούτε ψωμί να φάει. Όμως η φράση αυτή είχε γραφτεί από τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ σε κάποιο παλαιότερο βιβλίο του, τις «Εξομολογήσεις», την εποχή που η Μαρία Αντουανέτα ήταν ακόμα αυστριακή πριγκίπισσα, επτά ετών περίπου και όχι βασίλισσα της Γαλλίας.

    «Δε συμφωνώ ούτε με μια λέξη από όσα λες, αλλά θα υπερασπίζω -και με τίμημα τη ζωή μου ακόμη- το δικαίωμά σου ελεύθερα να λες όσα πρεσβεύεις», πιπιλίζουμε συχνά-πυκνά για να δηλώσουμε την ελευθεροφροσύνη μας και την ανοχή μας προς όλους τους ιδεοληπτικούς αδιακρίτως και ανατρέχουμε γι’ αυτό σε ποιον άλλον, την ψυχή του Διαφωτισμού στη Γαλλία, τον Βολταίρο. Μόνο που ο Βολταίρος ποτέ δεν είπε ή δεν έγραψε αυτά τα λόγια, αλλά του αποδόθηκαν μεταγενέστερα με αφορμή κάποια έκδοση με τίτλο ¨Οι φίλοι του Βολταίρου¨. Η συγγραφέας του βιβλίου λοιπόν, Evelyn Beatrice Hall, μ’ αυτή τη φράση συνοψίζει υποθετικά τη φιλοσοφία του Βολταίρου και τον φιλελευθερισμό του, κι έκτοτε επικράτησε ως ρήση του Βολταίρου, ενώ όμως δεν είναι.

Κύριοι, δυστυχώς επτωχεύσαμεν», φέρεται ότι είπε ο Χαρίλαος Τρικούπης στις 10 Δεκεμβρίου του 1893 αναγγέλλοντας στη Βουλή την αναστολή πληρωμών και την αδυναμία εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων, κοινώς χρεοκοπία δηλαδή. Ή μήπως δεν ήταν έτσι τελικά, αλλά ο Τρικούπης έπεσε θύμα της προπαγάνδας από την αντιπολίτευση; Αν όντως ο Τρικούπης έλεγε προς το σώμα της Βουλής μια τόσο βαρυσήμαντη φράση, τότε αυτή θα υπήρχε και στα επίσημα πρακτικά της Βουλής, αλλά δεν υπάρχει! (Αικατερίνη Φλεριανού, ¨Χαρίλαος Τρικούπης: Η ζωή και το έργο του¨ σ. 25). Ο αντιπολιτευόμενος τύπος όμως απέδωσε μια αποστροφή του λόγου του σε επίσημη αναγγελία πτώχευσης και έκτοτε έμεινε η φράση αυτή στην ιστορία να θυμίζει σ’ όλους τον Τρικούπη και τη χρεοκοπία του 1893. Πάντως ο Τρικούπης ¨πλήρωσε το μάρμαρο¨ αδυνατώντας να επανεκλεγεί στις εκλογές του 1895 γιατί όλοι του καταλόγιζαν την ευθύνη για την χρεοκοπία, παρότι στην κρίσιμη διετία που προηγήθηκε της χρεοκοπίας, το 1891-1892, δεν ήταν ο ίδιος πρωθυπουργός αλλά ο μεγάλος του πολιτικός αντίπαλος Δεληγιάννης. Αντίστοιχη δήλωση όμως ότι «τελικώς επτωχεύσαμεν» έκανε και ο Βενιζέλος το 1932, αλλά τότε δε σήκωσε το ανάθεμα του λαού. Επικαλέστηκε μάλιστα εκτός από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 μέχρι και τη Μικρασιατική καταστροφή...!

    Θα μπορούσε να πει κανείς ότι δεν έχει τόση σημασία στην ιστορία η ύπαρξη αυτών των φράσεων που από σφάλμα ή από πρόθεση αποδόθηκαν σε πρόσωπα που έγραψαν ιστορία. Πράγματι δεν έχει αξία αν αναλογιστούμε πόσους μύθους, θρύλους ή ανακρίβειες διδαχτήκαμε ή διαβάσαμε ως ιστορία κατά το παρελθόν. Και εκεί θα πρέπει να ρίξουμε άπλετο φως αναζητώντας την πραγματική αλήθεια μέσα από τις πηγές. Αυτή είναι άλλωστε και η γοητεία της ιστορίας. Η διαρκής αναζήτηση της αλήθειας...
...ἐξ ἱστορίας ἀναιρεθείσης τῆς ἀληθείας τὸ καταλειπόμενον αὐτῆς ἀνωφελὲς γίνεται διήγημα.
                                                                                                   Πολύβιος, Ιστορία 1.14.7